Persepolis: Sala Audiencyjna Dariusza i Kserksesa

Na początku V w. p.n.e. imperium Achemenidów (perskiej dynastii) sprawowało władzę nad około 44% ludności świata. Przez swoich regionalnych zarządców perscy królowie kontrolowali ogromne terytorium, które nieustannie próbowali powiększać. Znani z zamiłowania do monumentalnej architektury zbudowali wiele potężnych miast, w tym Persepolis w dzisiejszym Iranie. Wielka sala audiencyjna perskich królów Dariusza i Kserksesa to imperium Achemenidów w miniaturze - dekoracje rzeźbiarskie nie pozostawiają wątpliwości, że perscy władcy sprawują zwierzchność nad podległymi im ambasadorami i wasalami (którzy ukazani są jako składający dary w niekończącym się pochodzie).

Imperium Achemenidów (pierwsze imperium perskie) było zachodnioazjatyckim mocarstwem, którego twórcą był Cyrus Wielki. Rozkwit tego państwa przypadł na okres 550-330 r. p.n.e. Jego terytorium było ogromne - rozciągało się od Półwyspu Bałkańskiego na zachodzie do doliny rzeki Indus na wschodzie. Imperium Achemenidów znane jest ze swojej silnej, scentralizowanej biurokracji, na której czele stał król, a w rządzeniu pomagali mu miejscowi satrapowie (zarządcy prowincji).

Wiele niezależnych wcześniej państw zostało włączonych do imperium perskiego. Ich tereny obejmowały ogromny obszar od Azji Środkowej i Afganistanu na wschodzie, aż po Azję Mniejszą, Egipt, Libię i Macedonię na zachodzie. Persowie próbowali przesunąć granice swojego imperium jeszcze dalej podbijając Grecję, jednak ostatecznie zamiar ten się nie powiódł i zostali pokonani. Królowie perscy znani są ze swojego upodobania do monumentalnej architektury i sztuki. Tworząc gigantyczne ośrodki miejskie, takiej jak Persepolis, perscy władcy wykorzystywali architekturę i sztukę do tworzenia wizualnego przekazu wzmacniającego ich roszczenia do władzy oraz do ikonograficznej prezentacji perskich rządów.

Persepolis, ceremonialna stolica perskiego imperium Achemenidów (ok. 550-330 r. p.n.e.) leży ok. 60 km na północny wschód od miasta Sziraz w Iranie. Najwcześniejsze pozostałości osadnictwa w tym miejscu datuje się na ok. 515 r. p.n.e. Persepolis, z gr. "miasto Persów", przez nich samych nazywane było Pārsa i stanowiło ważny ośrodek miejski starożytnego świata, słynący z monumentalnej sztuki i architektury. Odkryli je niemieccy archeolodzy: Ernst Herzfeld, Friedrich Krefter i Erich Schmidt w latach 1931-1939. Miasto nawet dziś robi ogromne wrażenie, a od 1979 r. znajduje się na liście światowego dziedzictwa UNESCO.

Budowę Persepolis zaplanowano na równinie Marw Daszt w drugiej połowie VI w p.n.e. Dariusz Wielki (rządził 522-486 r. p.n.e.) nadał miastu szczególne znaczenie, gdy w 518 r. p.n.e. wyznaczył "Wzgórze Królewskie" na ośrodek kultu i cytadelę miejską. Te działania Dariusza przypominały przedsięwzięcia jego poprzednika, króla Cyrusa Wielkiego, który założył miasto Pasargady. Dariusz Wielki kierował wielkim programem budowlanym w Persepolis, kontynuowanym następnie przez jego następców: Kserksesa (rządził 486-466 r. p.n.e.) oraz Artakserksesa I (466-424 r. p.n.e.). Persepolis było ważnym ośrodkiem miejskim aż do czasu zdobycia, złupienia i spalenia przez Aleksandra Wielkiego w 330 r. p.n.e.

Program budowlany Dariusza w Persepolis obejmował budowę ogromnego tarasu zajmującego 125 000 m kw. skalnego zbocza. Na nim znajdowały się cztery grupy budowli: część mieszkalna, skarbiec, pałace reprezentacyjne oraz fortyfikacje. Naukowcy spierają się co do przeznaczenia i natury tego obiektu. Źródła historyczne podają, że Dariusz uważał się za budowniczego ważnej twierdzy. Niektórzy badacze wskazują jednak, że miejsce to było powiązane z kultem boga Mitry, a także z perskim świętem nowego roku zwanym Nowruz. Najczęściej jednak w literaturze można znaleźć opinie, że Persepolis było ważnym ośrodkiem administracyjnym i gospodarczym perskiego imperium.

Pałac zwany Apadaną jest ogromną ceremonialną budowlą, która była prawdopodobnie salą audiencyjną połączoną z portykiem. Sala ta zaprojektowana została jako hipostyl, czyli obszerne pomieszczenie, którego pułap wsparty jest na kolumnach. Apadana jest perskim odpowiednikiem tego greckiego określenia (w starożytnej grece: ὑπόστυλος, hypóstȳlos). Apadana zajmowała ok. 1000 m kw. a jej dach wspierały 72 kolumny, z której każda miała 24 m wysokości (tylko 14 kolumn przetrwało do dziś). Głowice kolumn miały formę podwójnych byczych głów (powyżej), orłów czy lwów. Każde z tych zwierząt symbolizowało królewski autorytet i władzę.

Przyjmuje się, że w tej niezwykle imponującej przestrzeni król perskiego imperium Achemenidów przyjmował gości i daniny. Na użytek tej funkcji powstała dekoracja rzeźbiarska zdobiąca monumentalne schody po stronie północnej i wschodniej. Jej motywem jest hołd składany perskiemu królowi - ukazuje postacie dwudziestu trzech przedstawicieli podległych ludów niosących mu dary.

Monumentalne schody, którymi wchodzi się do Apadany od strony północnej i wschodniej, udekorowane zostały płaskorzeźbami w układzie pasowym ukazującymi postacie dwudziestu trzech przedstawicieli ludów perskiego imperium niosących cenne dary w hołdzie składanym królowi. Rzeźbienia tworzą scenę procesji i niektórzy badacze skłonni są przypuszczać, że przedstawia ona prawdziwy, coroczny pochód z darami - może z okazji perskiego nowego roku - który odbywał się w Persepolis.

Pojawiają się także dostojnicy we wspaniałych ubiorach i zbrojach. Przedstawiciele dwudziestu trzech ludów prowadzeni przez przewodników przynoszą dary, a każdy z uczestników pochodu ubrany jest w strój symbolizujący ich rodzinny kraj. Margaret Root uważa centralnie umieszczony wizerunek króla na tronie za główny punkt całej kompozycji przedstawiającej wydarzenie, które być może rzeczywiście miało miejsce w Apadanie.

Dekoracja rzeźbiarska w Apadanie służyć miała wzmocnieniu i podkreśleniu potęgi perskiego władcy oraz wielkości jego mocarstwa. Motyw podległych ludów składających daniny przed centralną władzą miał wizualnie wzmacniać polityczną dominację perskiej dynastii. Te sceny procesji mogły zresztą wywierać wpływ na sztukę także poza obszarem perskiego imperium. Niektórzy uczeni rozważają bowiem możliwość, że płaskorzeźby z Persepolis inspirowały twórców ateńskich, którym w V w. p.n.e. zlecono wykonanie jońskiego fryzu Partenonu. W każdym razie ta Apadana - czy to jako budowla, czy jako polityczny plakat - niosła jasny przekaz na temat władzy perskiego króla i odzwierciedlała spójną koncepcję ogromnego imperium Achemenidów.

Autor eseju: dr Jeffrey A. Becker

John Boardman, Persja i Zachód: badania archeologiczne nad pochodzeniem sztuki Achemenidów (Nowy Jork: Thames & Hudson, 2000).

John Curtis, Nigel Tallis i Béatrice André-Salvini, Zapomniane imperium: świat starożytnej Persji (Berkeley: University of California Press, 2005).

John Curtis, Świat Persji Achemenidów: historia, sztuka i społeczeństwo Iranu oraz starożytnego Bliskiego Wschodu. Materiały z konferencji w Muzeum Brytyjskim, 29 września - 1 października 2005 r. (Londyn: I. B. Tauris, 2010).

Wolfram Kleiss, O rozwoju architektury pałacowej Achemenidów (Zur Entwicklung der achaemenidischen Palastarchitektur) AMI 14 (1981) str. 199-211.

Margaret Cool Root, Król i królestwo w sztuce Achemenidów: eseje o powstaniu ikonografii imperium (Acta Iranica; 19) (Leiden: E. J. Brill, 1979).

Margaret Cool Root, Fryz partenoński i płaskorzeźby z apadany w Persepolis. Rewizja powiązań programowych (The Parthenon Frieze and the Apadana Reliefs at Persepolis: Reassessing a Programmatic Relationship), American Journal of Archaeology, 89.1 (1985) str. 103–122.

Erich Friedrich Schmidt, Persepolis t. 3 (Chicago: University of Chicago Press, 1953-1970).

A. S. Shahbazi, "Perspepolis - relief ze skarbca raz jeszcze"* AMI* 9 (1976) pp. 151-56.

Robert E. Mortimer Wheeler, Łuny nad Persepolis: punkt zwrotny historii (Londyn, 1968).